ورودی شهرقدیم لار نیازمند «نوسازی» است نه «بازسازی»

انتشار در۲۴ اردیبهشت ۱۳۹۵ ساعت ۱۱:۰۲ ب.ظ سرویس:مطلب شما بدون دیدگاه 3 بازدید

ورودی شهرقدیم لار نیازمند «نوسازی» است نه «بازسازی»

پاسخ به گفت و گوي سايت آفتاب با مهندس «امين گرامي» درباره پرونده «ورودي شهر لار»

مجتبي آراسته*: چند روز پیش در حال پرسه زنی در وب­گاه وزین «آفتاب لارستان» بودم که با گفتگوی جناب آقای مهندس گرامی با اهالی خوشفکر و دغدغه­ مند این وب­گاه برخورد نمودم. ایشان در بخشی از صحبت­های خود از نام بنده نیز یاد کرده ­اند و اشاره نموده­اند که در مورد این طرح «پس از تصویب طرح و پایان کار»  مکاتبات تخصصی و فنی در مورد ورودی شهرقدیم با اینجانب (به عنوان مشاور سازمان بهسازی و نوسازی شهرداری لار) داشته­ اند و اینکه این مکاتبات «عملاً منجر به ایجاد تغییراتی در طرح نگردیده است».

در همین راستا بر خود لازم می­ دانم برای روشن شدن اهمیت این پروژه و کاستن از دغدغه متخصصین و شهروندان محترم، نکاتی چند را گوشزد نمایم. به همین دلیل عرایض خود را به دو بخش تقسیم می­نمایم. در بخش اول به فرایند تهیه طرح مورد نظر، مکاتبات دوسویه و روند تصویب قانونی این پروژه اشاره خواهم نمود. در بخش دوم به اهمیت و دلایل حفظ ساختار ورودی امروز شهرقدیم و «نوسازی» این محور (و نه «بازسازی» آن) به عنوان راه­حل منطقی­ تر از نظرگاه مکتب فکری خود خواهم پرداخت.

بخش اول: ابتدا باید عرض نمایم همانطور که مدیر محترم این پروژه اذعان نموده اند نظرات تخصصی در مورد این پروژه از سایر نهادهای ذی­ربط پس از «تهیه نهایی» این پروژه بسیار مهم صورت گرفته و شایسته بود مشاورین محترم، نهادهای ذی­ربط در این پروژه را همچون اداره کل راه و شهرسازی لارستان، معاونت عمرانی فرمانداری ویژه لارستان، اداره میراث فرهنگی لارستان و سازمان بهسازی و نوسازی شهر لار (به عنوان نماینده شهرداری لار در حفاظت از بافت­های تاریخی) در فرایند تهیه طرح، تصمیم­ سازی و تصمیم­ گیری خود دخیل می­ نمودند. با این وجود اینجانب پس از مطالعه گزارش نهایی این پروژه نکات تخصصی و فنی قابل توجهی به مهندسین مشاور تهیه­ کننده طرح ورودی ارائه نمودم که ماحصل آن ارائه پاسخ توجیهی به این گزارش بود و عملا اصول و سیاست­ های مدنظر سازمان بهسازی و نوسازی در این طرح اعمال نگردیده و به گفته صریح جناب آقای مهندس گرامی این مکاتبات «عملاً منجر به ایجاد تغییراتی در طرح نگردیده است». در عین حال در جایی از گزارش جناب مهندس گرامی به «تصویب طرح» مذکور اشاره نموده اند که لازم به ذکر است این طرح بدلیل مغایرت­ های اساسی با طرح تفصیلی مصوب و بدلیل قرار داشتن در محدوده طرح بافت فرسوده لار، تنها پس از طرح و تصویب در کمیسیون ماده پنج (که خوشبختانه محل برگزاری آن در اداره کل راه و شهرسازی لارستان است) قابل استناد و اجرایی خواهد بود. همانگونه که در قانون مصوب اصلاح ماده (۵) قانون تأسيس شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران مورخ ۴ مهرماه ۱۳۸۹ ذکر شده است « بررسي و تصويب طرحهاي تفصيلي شهري و تغييرات آنها در هر استان به وسيله كميسيوني به رياست استاندار (و در غياب وي معاون عمراني استانداري) و با عضويت شهردار و نمايندگان وزارت مسكن و شهرسازي، وزارت جهادكشاورزي و سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري و صنايع دستي و همچنين رئيس شوراي اسلامي شهر ذي‌ربط و نماينده سازمان نظام مهندسي استان (با تخصص معماري يا شهرسازي) بدون حق رأي انجام مي‌شود».

بخش دوم: برای اینجانب جای بسی خورسندی است که این روزها بحث ساماندهی ورودی شهر قدیم لار در اولویت نقد اغلب محافل شهروندان عزیز لاری قرار گرفته است. لازم است یادآوری کنم توجه به بهسازی ورودی شهر قدیم لار نه بحث امروز که دغدغه دیروز بسیاری از مدیران اجرایی و متخصصین بوده است. نگارنده پیش از این در نشریه صحبت نو مقاله­ای تحت عنوان « ورودي شهر قديم لار؛ القاي حس قرار يا فرار؟! » (دانلود مقاله از اینجا) به رشته تحریر درآوردم و نکات قابل توجهی را در مورد نقاط ضعف، قوت، فرصت­ها و تهدیدهای این ورودی در آنجا ذکر نمودم. در عین حال تاکنون مقالات و سخنرانی­های متعددی را با هدف شناساندن ویژگی­های منحصر به فرد بافت تاریخی لار در محافل معتبر علمی ارائه نموده­ام (برای مثال رجوع گردد به اینجا و اینجا). به طور خلاصه باید گفت مجموعه مطالعات متخصصین شهرسازی و روان­شناسان محیطی نشان می­ دهد سه مؤلفه اساسی شناخت هویت یک شهر شامل مؤلفه‌های طبیعی، مؤلفه‌های انسانی (فرهنگی ـ اجتماعی) و مؤلفه‌های انسان ساخت (مصنوع) است (برای مطالعات بیشتر رجوع گردد به بهزادفر، ۱۳۸۸).

بسیاری از مشاوران و متخصصان شهرسازی با علم نسبت به این سه مولفه، در بسیاری از موارد در طراحی مناظر و فضاهای عمومی شهر متبوع خود «تولید هويت» می­ کنند. در مصداقی نه چندان ناآشنا، نمونه اینگونه هویت­ سازی در فضاهای شهری دوبی (همچون محله بستکیه یا مدینه الجمیرا) برای تعدادی از شهروندان لارستانی ملموس است. آنچه هویت و منظر ورودی شهرقدیم لار را از بسیاری از مناظر ورودی شهرهای دنیا متمایز می­ کند همنشینی سه مولفه اساسی هویت­ساز شامل مؤلفه‌های طبیعی (منظر بصری کوه­ها و تپه های ورودی و نخلستان­های بُگال)، مؤلفه‌های انسانی (حضور و سرزندگی شهروندان در جداره فعالیتی محور ورودی شامل طیف وسیعی از فعالیت­های تجاری و مذهبی) و مولفه ­های انسان­ساخت «تاریخی» (شامل بافت شاخص پلکانی دو طرف تپه اژدهاپیکر و قدمگاه و عناصر برجسته تاریخی بر روی این دو تپه) که هم در روز و هم در شب عناصر برجسته ای را برای ارائه و ادراک بصری رهگذران دارد. نکته قابل توجه همراهی هریک از این سه مولفه «درکنارهم» در محور ورودی شهرتاریخی لار است که در حقیقت هدیه طبیعت و تاریخ­سازی پرافتخار اجدادمان به ما شهروندان امروز لاری است (شکل۱).

نگارنده به هیچ عنوان مشکلات فعلی در این محور بخصوص تشویش بصری و نازیبایی آنرا کتمان نمی ­کند اما آنچه نیازمند بررسی و تحلیل دقیق­تر است، بهره­گیری از فرصت­ها و ظرفیت­های طبیعی و انسان ساخت منظر فعلی و تلاش در جهت بهسازی جداره های موجود این محور است. از منظر تخصصی در نظریات مرمت شهری میان بهسازی، نوسازی و بازسازی فاصله معناداری وجود دارد. فرسودگی نسبی، فرسودگی است که در یکی از عناصر مهم فضای شهری یعنی کالبد یا فعالیت رخنه می­کند اما فرسودگی کامل در هر دو عنصر فضای شهری (کالبد+ فعالیت) رخنه می­کند.

بهسازی به مجموعه اقداماتی اطلاق می­شود که با اندک تغییراتی در فعالیت، شرایط حفاظت و افزایش عمر اثر را فراهم می­کند. در حقیقت در فرایند بهسازی مداخله چشمگیر در کالبد انجام نمی­ شود و تمام تمرکز برنامه ریزان و طراحان شهری بر رونق فعالیت­های شهری است. ماهیت عمل بهسازی معاصر کردن فضای شهری است و نه باز تولید فضای شهری گذشته.

نوسازی در برگیرنده مجموعه اقداماتی است که با تغییرات برنامه­ریزی شده در قالب کالبد، علاوه بر طولانی شدن عمر اثر به احیای آن نیز مدد رساند. در نوسازی، بر فعالیت دائمی فضا تأکید شده و با ایجاد تغییراتی در کالبد، آن را معاصرسازی می­ کنند. بنابراین در نوسازی شهری سعی در استحکام سازه­ای و معاصرسازی فضا می­ شود. این عمل بر خلاف بهسازی می­ تواند به ایجاد فضاهای شهری جدیدی بیانجامد و تلاشی قاعده­ مند در گفت و گوی خلاق بین گذشته و آینده داشته باشد.

بازسازی به مجموعه اقداماتی اطلاق می­ شود که پس از تخریب بیش از نیمی از اثر، مجدداً اثری با چهره­ای جدید و یا کاملاً منطبق با اصل خویش ساخته شود. عمل بازسازی به منظور انطباق فضای شهری با شرایط معاصر انجام شود. عمل تخریب، ساخت مجدد و دوباره سازی سعی بر آن دارد تا با جایگزینی ساخت جدید بر روی ساخت قدیم، فرسودگی ایجاد شده در کالبد، فعالیت و فضای شهی را از بین برده و فضای شهری معاصری را ایجاد کند. در این حالت مجموعه اعمال انجام شده به منظور تخریب و ساخت مجدد را می­توان در قالب اقدامات مربوط به بازسازی گنجاند (برای اطلاعات بیشتر رجوع گردد به حبیبی و مقصودی، ۱۳۸۴).

از نظر اینجانب آنچه که به عنوان یکی از ایرادات اساسی پروژه فعلی ورودی شهر لار قابل ذکر است، نادیده گرفتن سه مولفه هویت­ ساز در یک سیستم واحد و حذف یا کاهش ضریب تاثیر دو مولفه اساسی از این سه مولفه (مولفه انسانی و انسان­ساخت فضا) به بهای تعریض محور ورودی و فرسوده بودن جداره های ورودی این محور است. در واقع مشاورین محترم به جای تقویت و تاکید بر این مولفه­ ها، آنها را حذف نموده­اند. در بخشی از گفتگو با جناب مهندس گرامی، ایشان نوع بافت و ساخت سکونتگاه­ های پلکانی ورودی شهرقدیم لار را به سکونتگاه ­های خودرو تشبیه نموده­اند. برای روشن شدن این موضوع لازم است به تعاریف رسمی از سکونتگاه­های خودرو و بافت­های تاریخی در منابع قانونی و معتبر مراجعه شود. مطابق توضیحات مندرج در سند ملی راهبردی احیاء، بهسازی، نوسازی و توانمندسازی بافت­های فرسوده و ناکارآمد شهری (مصوب هيأت وزيران مورخ ۲/۷/۱۳۹۳ – اینجا) تعریف سکونتگاه های غیررسمی (خودرو) و محدوده تاریخی شهرها و تمایز میان آنها بوضوح ذکر شده است. مطابق این سند، سکونتگاه های غیررسمی شامل محله­ها و محدوده­هایی هستند که خارج از ضوابط و قوانین در درون یا خارج از محدوده شهرها به صورت شتابزده ساخته شده اند و دچار ضعف شدید خدمات و سرانه­ های شهری بوده و اغلب آنها دارای مشکلات حقوقی مالکیت می­ باشند؛ درحالیکه محدوده تاریخی شهرها به بخش یا بخش­هایی از شهر گفته می­ شود که منعکس­ کننده ارزش­های فرهنگی – تاریخی شهر بوده و از تعامل انسان و محیط پیرامونی در طول تاریخ شکل گرفته و به لحاظ ویژگی­های شکلی و ساختار متشکله قابل تمایز از سایر پهنه های شهری باشند. بررسی تطبیقی این دو تعریف نشان می­ دهد بافت مسکونی محله پشتو و دم دروازه قرابت بیشتری با ویژگی­های ذکر شده در محدوده تاریخی شهرها دارند. چه اینکه این دو محله در محدوده طرح بافت فرسوده و تاریخی لار نیز تعبیه شده اند و بر مبنای اساس­نامه شرکت مادرتخصصی عمران و بهسازی کشور، هرگونه اقدام عمرانی و زیرساختی در این محدوده، منوط به مشاوره و کسب نظر از سازمان بهسازی و نوسازی شهر لار قرار دارد.

این دو محله به گواهی اسناد متعدد تاریخی، پیش از شکل­ گیری بسیاری از مناطق مسکونی فعلی در شهر لار و در اِوان شکل­ گیری دژهای نظامی شهر لار در بالای دو تپه قدمگاه و اژدهاپیکر، به مرور در دامنه این دو تپه شکل گرفته اند و به جرات می­توان گفت قدیمی­ترین محلات مسکونی شهر لار به شمار می­روند که در مسیر راه تاریخی جنوب به شمال ایران واقع شده بودند. لازم به ذکر است این ناحیه از بافت قدیمی شهرقدیم لار به لحاظ ویژگی­های شکلی و ساختار متشکله، نه تنها از سایر پهنه­ های سکونتی شهر لار بلکه از سایر پهنه های سکونتی شهرهای جنوبی کشور متمایز هستند. مستندات گزارش نهایی این پروژه نشان می­ دهد نوع برخورد مشاورین محترم با این ناحیه از بافت تاریخی لار بیشتر بر مبنای تخریب، احداث ساختمان­های مسکونی چندطبقه و تعبیه محورهای ترافیکی عریض و حداقل ۴ بانده به این ناحیه است که به الگوی مرمتی «بازسازی» شباهت بیشتری دارد. انجام این تخریب­ ها در سطح گسترده در حالی رخ خواهد داد که بسیاری از شهروندان هنوز خاطرات تلخ نابودی ارزشمندترین آثار تاریخی و تخریب بولدوزری بافت­ تاریخی لار را در دهه ۷۰ از یاد نبرده­اند. از نظر نگارنده تصویب پروژه فعلی و اجرای آن می­ تواند ضربه هولناک دیگری برای نابودی منظر تاریخی و طبیعی شهر لار باشد؛ زیرا با ایجاد یک محور حداقل چهار بانده به عرض ۲۰ متر، علاوه بر تخریب جداره های تحت تاثیر، فضای ورودی شهر بیش از پیش به تسخیر خودرو درآمده و مقیاس انسانی فضای فعلی خدشه­ دار می­ شود. از سوی دیگر همچنانکه در کاربری­های پیشنهادی طرح مشاورین محترم بخصوص در ضلع جنوبی این محور شاهد هستیم (شامل مجتمع­های آپارتمانی و تجاری) با توسعه روزافزون ساخت و ساز در این ناحیه، بیش از پیش می­ بایست شاهد تغییر کاربری­های مسکونی، زراعی و باغی به فضاهای تجاری و مجتمع­های تجاری باشیم. این موضوع می­تواند بار تراکمی جمعیتی و سواره ای مضاعفی را به این محدوده وارد نماید. این اقدام به مرور سایر فضاهای تاریخی شهرقدیم را نیز تحت الشعاع خود قرار داده و خواسته یا ناخواسته میراث تاریخی شهر لار در بلند­مدت از دست خواهد رفت.

پیشنهاد نگارنده که پیش از این به مشاورین محترم این پروژه و اعضای محترم شورای اسلامی شهر لار ارائه شده و در حقیقت منطبق بر نظرات شهردار محترم و مدیرعامل محترم سازمان بهسازی و نوسازی شهر لار است، بهره­ گیری از الگوی «نوسازی» در جداره فعلی ورودی است؛ زیرا محور فعلی با توجه به قرارگرفتن در بستر مسکونی و منظر تاریخی – طبیعی، به هیچ عنوان کشش تخریب و تزریق محور چهار بانده را ندارد و این محور ورودی بر مبنای مطالعات ترافیکی قاعده ­مند، می­تواند به سایر محورها منتقل شود که در صورت لزوم در مقالات بعدی به محورهای محتمل برای انتقال ترافیک عبوری به شهرقدیم لار پرداخته خواهد شد. در الگوی «نوسازی» با هزینه و سرمایه­ گذاری کمتر، بر احیاء جداره ­­­های شهری منطبق بر قواعد و اصول استخراج شده از مناظر تاریخی شهر لار تاکید می­شود. در حقیقت در این الگو رهگذران با تلقین بصری (از طریق فنون مرمت ابنیه و نورپردازی) به ادراک ذهنی از هویت کالبدی – تاریخی شهر لار دعوت می­ شوند و به این نتیجه می­ رسند که به فضای خاص تاریخی شهر لار (و نه ورودی شهرجدید لار یا شهر دیگری!) وارد شده ­اند. در انتها پیشنهاد می­شود با توجه به اهمیت بالای این پروژه در زمان حال و آینده و به منظور پرهیز از هرگونه اتلاف زمان، با اعلام فراخوان عمومی و با برگزاری یک مجمع عمومی به میزبانی شورای محترم شهر لار با حضور داوطلبانه شهروندان، ابتدا نظرات شهروندان محترم شنیده شده و سپس در جلسه ای دیگر با دعوت از طیف متنوع متخصصین، مسئولین و ادارات ذی­ربط در این پروژه، تصمیم­گیری نهایی در مورد پروژه ورودی با اجماع نظرات اعمال شود.

*پژوهشگر دوره دکتری شهرسازی دانشگاه تربیت مدرس؛ مدیر گروه شهرسازی دانشگاه دولتی لار و مشاور شهرسازی سازمان بهسازی و نوسازی شهر لار

منابع:

-بهزادفر، مصطفی (۱۳۸۸)، هویت شهر (با نگاهی به هویت شهر تهران)، تهران: نشر شهر.

-حبیبی، سید محسن و مقصودی، ملیحه (۱۳۸۴)، مرمت شهری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.      

–سند ملی راهبردی احیاء، بهسازی، نوسازی و توانمندسازی بافت­های فرسوده و ناکارآمد شهری (۱۳۹۳)، تصویب­نامه هیئت وزیران.